.دین و دولت در عصر مشروطیت <> Din va dolat dar asr-e mashroutiat

دین و دولت در عصر مشروطیت

مومنی در این کتاب به رابطه­‌ی بین علمای مذهبی و مشروطه خواهان غیر مذهبی در جنبش مشروطه پرداخته است. کتاب در پنج فصل تنظیم شده است و حاوی مطالب مهمی در مورد عمل­کرد روحانیون «مشروطه خواه» و ضد مشروطه در نهضت مشروطیت ایران است. نویسنده زمینه­‌های جنبش مذهبی را از اواسط سده­ی گذشته، که با مبارزات سید جمال­الدین اسدآبادی (افغانی) برای «اتحاد اسلامی» و وحدت مسلمین در جهت تشکیل یک خلافت متمرکز اسلامی آغاز شد، را به عنوان نقطه­ی شروع بحث گسترده­ی خود در نظر می­گیرد. در فصل دوم کتاب نویسنده به بررسی نظرات روحانیون حکومت «مشروعه» می­پردازد. در میان این دسته از علما «شیخ فضل­الله نوری» چهره­ای سرشناس است و به عنوان پیشوای علمای ضد مشروطه محسوب می­شود که به شکلی بنیادی با حکومت مشروطه و قانون و نمادهای آن یعنی مجلس قانونگذاری، انتخابات آزاد، مساوات و … به مخالفت جدی می­پردازد. فصل سوم کتاب به معرفی و بررسی نظریات روحانیون طرفدار حکومت مشروطه اختصاص دارد در این میان حضور چند روحانی سرشناس مانند سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی و شیخ محمد حسن نائینی، اعتبار خاصی به این گروه داده تا از موضع اسلام و شریعت اسلامی، به دفاع از حکومت مشروطه بپردازد. در میان این بخش از روحانیون حضور نائینی اهمیت خاصی دارد. وی نخستین روحانی است که در دفاع از مشروطه جزوه­ای می­نگارد تا بر سازگاری میان اسلام و مفاهیم نوین سیاسی از قبیل مجلس و انتخابات و قانون اساسی… صحه بگذارد. نائینی که از مخالفین سرسخت حکومت خودکامه می­باشد، با استدلال­های مذهبی و استفاده از احادیث و اخبار مذهبی قصد دارد تا حکومت قانون و پارلمانتاریسم را به عنوان کامل­ترین شکل حکومت مشروع در دوره­ی غیبت کبرای امام دوازدهم­، معرفی نماید. در فصل بعد یعنی فصل چهارم کتاب، نویسنده به بررسی نظرات آن دسته از طرفداران اجتماعی، که خارج از حوزه­ی مذهبی (روحانی) قرار داشتند، می­پردازد. در میان اینگونه افراد نویسنده به کتابچه­ی «یک کلمه» نوشته­ی میرزا یوسف مستشارالملک و نشریه «قانون» که توسط میرزا ملکم خان در لندن منتشر می­شد. به عنوان آثار شاخص این بخش از (پروتستانتیسم) در اسلام، که بنا بر نظر نویسنده، میرزا فتحعلی آخوندزاده نماینده­ی فکری آن در سده­ی گذشته بود. در این دوره از تاریخ، اندیشمندان ایرانی که با تفکر خردگرایی غرب آشنایی پیدا کرده بود، بر آن شدند تا با ارایه­ی تفسیرهای مدرن از مفاهیم اساسی اسلام، پلی مابین جامعه­ی مدرن آرمانی و مذهب اسلام بنا کنند تا بدین وسیله همخوانی اندیشه­ی مذهبی و اندیشه­ی مدرن را به اثبات برساند. البته در میان این دسته از روشنفکران و تجددخواهان، نظرات گوناگونی وجود دارد که در پاره­ای از موارد، سازگاری و همفکری چندانی با هم ندارد. بطور مثال طالبوف تبریزی «گاه میان اصول و تمدن و شرع اسلام علامت تساوی می­گذارد و… قانون را مکمل و متمم شرع و ضامن اجرای اوامر آن … می­پندارد. ولی در تلاش برای آشتی تمدن و قانون با مذهب و شرع در بن­بست تعارضات میان آنها گیر میافتد و ناگزیر میکوشد تا با توجیهات فلسفی و توسل به فلسفة مذهب، خود را از بن­بست برهاند.» (فصل پنجم: پروتستانتیسم در اسلام ص 346 ، چاپ دوم)