.تفسیر خواب <> Tafsir-e khab ( The Interpretation of Dreams )

تفسیر خواب

در آغاز کتاب، تلقی رویا به منزله تحقق آرزو، و سابقه ی تحلیل علمی رویاها به تفصیل بررسی شده است. پس از آن نکاتی چند در باب شیوه ی تفسیر رویاها مطرح می شود. مباحث بعدی کتاب عبارتند از: رویا تحقق آرزو است، تغییر شکل در رویاها، مواد و منابع رویاها، کار رویا و روان شناسی رویا – فرآیندها. پایان کتاب شامل کتاب شناسی، واژه نامه و نمای است.

تاب «تفسیر خواب» زیگموند فروید در بردارنده تلاش قابل توجه مولف در رمزگشایی از یکی از مهمترین رخدادهای روانی انسان ها است که البته می توان گفت به نوعی دربردارنده بخش های معظمی از اصلی ترین نظریات فروید در زمینه سرکوب، سانسور، نظریه جنسی و رابطه خودآگاه و ناخودآگاه وی است.

ویرایش نخست این کتاب مربوط به پیش از سال 1914 است ولی تا سال 1925 پانوشتها و ویرایش قابل توجهی توسط وی در این کتاب صورت گرفته است. فروید در این کتاب به طور کلاسیک می کوشد تا رویا یا خواب را تحلیل کند. وی برای این منظور ابتدائا مرور جامع و مفصلی بر کارهای گذشتگان از زمان های دور تا اخیر می کند و سپس نظریه خود را بیان می نماید.
از نظر فروید، برای تحلیل رویا باید هر یک از موارد زیر را به تفصیل مورد واکاوی قرار داد:
1. مصالح رویا: رویا از هیچ به وجود نمی آید بلکه شامل تصاویر، عناصر و حتی روایت هایی است. این عناصر از نظر فروید مصالحی را تشکیل می دهند که فرایند رویاورزی با استفاده از آنها محصول نهایی رویا را می سازد. در واقع، ما با سیستمی مواجهیم که خروجی آن رویا است و روان انسان ورودی هایی را که مصالح رویا را تشکیل می دهند طی فرآیندی تغییر شکل می دهد و رویا را می سازد. فروید عمده ترین مصالح رویا را حوادث پیش و پا افتاده روز قبل از رویا ورزی، حوادث دوران کودکی، و تاثیرات بیرونی و بدنی نظیر درد و … معرفی می کند.
2. هدف رویا: در تحلیل مکانیسم روانی فرد- که عامل تبدیل مصالح به فرم نهایی رویا(آنچه که ما می بینیم) است- نکته مهمی وجود دارد و آن چیزی است که فروید هدف رویا می خواند. در واقع در اینجا سوال این است که فرایند های تبدیلی رویا با چه هدفی و برای نیل به چه مقصدی انجام می شوند. کلیدی ترین، مرکزی ترین و بحث برانگیزترین ایده فروید در این کتاب در هدفی است که فروید معتقد است تمامی رویاها معطوف به آنند: «تحقق آرزو». رویاها همگی با هدف تحقق آرزوهای فرد شکل می گیرند- خواه این آرزوهای فعلی فرد باشند و یا آرزوهای دوران کودکی که در نظام تئوریک فروید جایگاه مهمی دارد و تلاش زیادی می کند تا این نظریه را ثابت کند. در این میان، یک نقد مهم وجود دارد و آن اینکه رویاهای نگران کننده یا ناراحت کننده چگونه می توانند تحقق آرزوهای فرد قلمداد شوند. قاعدتا شخص باید زمانی که رویا او را در خیال به آرزوهایش می رساند خوشحال باشد یا لذت ببرد، اما چگونه است که برخی رویاها ناراحتی فرد را در رویا در پی دارد. این آن چیزی است که فروید در جای جای کتاب می کوشد تا بدان پاسخ دهد. او معتقد است که احساسات و عواطف منفی در رویا ناشی از آن است که رویا تحقق یک آرزوی نامشروع یا سرکوب شده است که خودآگاهی فرد نمی توان آن را بپذیرد، در نتیجه در عین اینکه روان از تحقق آرزو منتفع می شود، عواطف ناراحت کننده سرپوشی بر آن می گذارد. به عبارت دیگر اضطراب در رویاها به دلیل واپس زنی پیش آگاهی در رویاست. از نظر فروید: «هیچ چیز ناراحت کننده ای نمی تواند در رویا ظاهر شود مگر آنکه در عین حال به تحقق آرزویی لباس مبدل بپوشاند.» (فروید, 1389 ص. 500).
3. مکانیسم های شکل دهی به رویا: اگرچه رویا از مصالحی استفاده می کند و معطوف به هدفی است، اما به دلایل متعدد(از جمله نامشروع بودن هدف یا آرزو و نظایر آن) این آرزو مستقیما دررویا شکل نمی گیرد و مصالح با مکانیسم خاصی با هم ترکیب می شوند و تغییر شکل می دهند که در نتیجه آن ما شکل خاصی تحت عنوان رویا را داریم که با زندگی واقعی یا فیلمی از این زندگی که می کنیم فرق دارد. فروید به برخی از این مکانیسم ها اشاره می کند. یکی از آنها مکانیسم «تراکم» است به این معنا که چندین رویداد، تصویر یا واژه با هم ترکیب و در یک تصویر متراکم می شوند. مثلا اینکه تصویر عموی خود را در خواب می بینم در عین اینکه می پنداریم او مثلا معلم کودکستان ما است. در اینجا دو تصور «عمو» و «معلم کودکستان» اینگونه با هم ترکیب می شوند که تصویر عمو است و پندار یا تجربه معلم کودکستان. مکانیسم دومی که فروید به آن می پردازد، مکانیسم «جابه‌جایی» است؛ به معنای جابه‌جا شدن مرکز ثقل افکار رویا در محتوای رویا. در راستای همان مکانیسم کلی اعوجاج و سانسور به منظور دور زدن خودآگاهی تحت سلطه فراخود ما(که اسّ و اساس نظریه روانکاوی فروید را تشکیل می دهد)، فروید معتقد است که آنچه هدف و کانون رویا را تشکیل می دهد در حاشیه قرار می گیرد و حوادث پیش و پا افتاده زندگی مرکز ثقل آن را تشکیل می دهند تا خودآگاه به آن حساس نشود و بگذارد از سانسور عبور کند.
از این رو، فروید میان «رویا-افکار» و «رویا- محتوا» تفاوت قائل می شود. رویا- محتوا آن چیزی است که ما می بینیم، در حالیکه رویا-افکار، افکاری است که پشت رویا قرار دارند و شکل رویا دارد به گونه‌ای اعوجاج یافته آن را وانمایی می کند. فروید برای تفسیر رویا دو شیوه را معرفی می کند: اول، استفاده از تداعی های رویا بین و دیگری تفسیر نمادهای موجود در رویا که یک شیوه قدیمی در آنچه «تعبیر خواب» نامیده می شود است. در شیوه تداعی، رویا بین در حالت راحتی می نشیند و سعی می کند با به خاطر آوردن مجدد رویا، آنچه از تک تک صحنه ها برای وی «تداعی» می شود را بیان کند. مثلا صحنه خرید از مغازه او را به یاد مغازه داری می اندازد که در کودکی از او خرید می کرده و لباس قرمز او وی را به یاد لباس قرمزی می اندازد که زمانی که پدرش او را برای مساله ای مواخذه می کرد پوشیده بود و به همین صورت زنجیره تداعی ها به پیش می رود و مصالح رویا از میان تجارب شخصی زندگی شخص استخراج می شود. البته تداعی فقط برای استخراج مصالح رویا مفید نیست، بلکه همین تجارب شخصی استخراج شده منبع بسیار ارزشمندی برای پی بردن به رویا-افکار و مسایلی است که رویا را پیش آورده است. در مقابل، روش «تفسیر نمادها» متکی بر کشف دال های تصاویر رویا است. فروید در عین اینکه بر منحصر به فرد بودن خواب هر شخص و ریشه داشتن در تجارب شخصی او تاکید دارد، در توضیح اینکه چگونه برخی تصاویر را می توان به عنوان مدلول دالّی واحد مطرح کرد معتقد است که برخی تجارب شخصی در بین تمامی افراد یا اکثر آنها مشترک هستند و این امر امکان تفسیر خواب بر مبنای نمادها را می دهد. مثلا عقده های جنسی چیزی است که به عقیده فروید در تمام افراد مشترک است و زمینه ارائه یک نمادنامه(به معنای بیان معنای پنهان هر تصویر نمادین در خواب) از تصاویر خواب را فراهم می کند. مثلا او صحنه های خواب مرگ عزیزان نظیر پدر یا برادر کوچک را به آرزوی مرگ آنها که در تمامی افراد به علت فرآیند روانشناختی واحدی که افراد طی می کنند، تفسیر می کند. البته مشخص است که به علت مکانیسم سانسور هیچ گاه چنین آرزویی در خودآگاه ما ظاهر نمی شود، اما در روانشناسی فروید، رقابت با پدر در کسب مادر و نیز از دست دادن توجه تام و تمام والدین پس از تولد فرزند دیگر یا حتی حضور دیگری موجب می شود که کودک آرزو کند یا بخواهد که دیگری بمیرد. برخی نمادهای دیگر هم وجود دارد که فروید با اتکا بر تجارب روانکاوان معنا می کند و توضیحی برای آنها ندارد. مثلا او با استناد به چند نقل از روانشناسان مختلف، رویای دندان کشیدن را به خودارضایی تفسیر می کند ولی در مورد اینکه چه ربطی بین این دو وجود دارد، توضیحی نمی دهد. در کنار این تفاسیر نمادی کلی از خواب، فروید اعتقاد دارد که حتی نمادها را نیز باید در پرتو تجارب خاص زندگی هر فرد تفسیر کرد و نمی توان برای تفسیر خواب یک فرد بدون مصاحبه عمیق با وی، از روی یک کتاب تفسیر خواب، رویای فرد را در یافت. در مجموع فروید اگرچه بیشتر به تداعی اقبال دارد و آن را مقدم می داند، اما این دو روش را مکمل هم می خواهد.
روشی را که فروید در تفسیر خواب خود پی می گیرد بسیار قائم به فرد تفسیر کننده است. فروید همچون کارآگاهی ابتدا داستان خواب و تداعی های رویا بین را بیان می کند و بعد از هر تداعی و تصویری به یک معنا راه می برد که لزوما نتیجه منطقی تصویر دیده شده نیست. از این رو نقد «دلبخواهی بودن» تفسیر بر او وارد شده است. او در دفاع از خود در برابر این نقد به تایید متقابل اجزای تبیین ارائه شده از رویا، عدم توانایی تفسیر های بدیل در این امر، و کارایی آن در عمل درمان متوسل می شود (فروید ص. 560). در واقع، انسجام درونی توضیح ارائه شده و کارایی عملی آن به مثابه تایید اعتبار روش و تفسیر خواب عنوان شده که البته دو ویژگی مطرح در حوزه روش های فردی و کیفی معرفت محسوب می شوند.
فروید در فصل آخر کتاب سعی می کند نشان دهدکه اکثر نظریات موجود در رابطه با تفسیر خواب در نظریه او قابل جمع است. لذا به بیان رویکردهای مختلف می پردازد و نشان می دهد که چگونه این نظریه ها با نظریه او سازگارند و در واقع گوشه ای از این نظریه هستند.
آخرین فراز کتاب به بحث پیشگویی رویاها می پردازد. با عنایت به اینکه گزارش های متعددی از پیشگویی خواب ها و رویا از طریق افراد متعددی بیان شده، چگونه می توان این بحث را در روانشناسی فروید توضیح داد. وی به جد اعتقاد دارد که «رویا ها یکسره خودخواهانه اند و هر رویایی به خود رویابین می پردازد» (فروید ص. 344). پس چگونه است که رویایی از زمان حال و شخص رویا بین فراتر می رود و از وقایع آینده پیش بینی می کند؟ اگر رویا بیان حال و احوال و آرزوهای فرد است، چه ربطی بین رویا و حوادث آینده وجود دارد. اینجا جایی است که به زعم نگارنده فروید نمی تواند توضیح قانع کننده ای ارائه کند. او با تصریح به اینکه رویا ها جنبه پیش بینی کنندگی ندارند، این موارد را تنها به تحقق آرزوها نسبت می دهد؛ به این معنا که آینده چون آرزوی ما است در مواردی ناشی از تلاش ما برای تحقق آن محقق می شود و بدین ترتیب رویاها قدرت پیش بینی کنندگی می یابند. البته روشن است که چنین نیست و شواهد مسجلی در سراسر جهان رویاهای پیش بینی کننده را گزارش کرده‌اند که بسیاری از آنها در مورد شخص رویابین هم نبوده اند. آنچه ما بدان ها «رویاهای صادقه» می گوییم به هر حال بخشی از رویا هستند که با نظریه فروید قابل تفسیر نیست. از این رو، تفسیر خواب فروید را در عین ارزشمند بودن، بایستی تفسیر خواب های معمولی نامید که صرفا ناشی از آرزوهای سرخورده کودکی و حال شخص هستند تا ارتباط با مراحل عمیق تر وجود انسانی و احیانا ماورا. این جایی است که تفسیر خواب یونگ آغاز می کند و تفسیری ارائه می دهد بر آنچه فروید فرو می گذارد.