Armaghan-e mour

ارمغان مور

`ارمغان مور` جستاری است درباره ی چند مفهوم بنیادی شاهنامه و در پنج فصل: زمان، آفرینش، تاریخ، جهانداری و سخن.

`شاهرخ مسکوب` در مقدمه این اثر آورده است: `ارمغان مور` جستاری درباره چند مفهوم بنیادی `شاهنامه` است و در پنج فصل زمان ،‌‏آفرینش ،‌‏تاریخ ، جهانداری و سخن زمان اول و آخر،‌‏آورنده و برند چیزها و رشته ناپیدایی است که این فصل ها را به هم می پیوندد. در یک اسطوره، زمان حتی پیش از آفرینش وجود داشت و در اسطوره ای دیگر، نخستین آفریده است. تاریخ ، حکایت سرگذشت آدمی است و زمان جهانداری و گرداندن چرخ زمان است.
درگیتی به راه مینو و سرانجام آنکه سخن چگونه می تواند شاعر را از دام زمان ویرانکار برهاند، آن گونه که بمیرد بی آنکه مرده شود. چرا `فردوسی` می گوید پس از مرگ نمیرم، از آن پس که من زنده ام؟
وی در ادامه آورده است:` شاهنامه` کتابی تاریخی است، هم شرح تاریخ ایران درجهان است و هم از بدو پیدایش خود ستون استوار تاریخ ایرانیان بوده است. از این گذشته،`شاهنامه` اثری بر آمده از تاریخ و حاصل سنتی است که به جز اعتقاد و باورهای دینی و آگاهانه سراینده، سرچشمه در گذشته های دور و دراز دارد. از جمله ریشه در اساطیر و جهان بینی اوستایی ، حکمت عملی، اخلاق و اندرزنامه های پهولی، خدای نامک ها، فرهنگ سیاسی و اجتماعی ساسانی، فرهنگ نوشته و نا نوشته مردم خراسان در نخستین قرون اسلامی.
آنچه از راه سنت شفاهی یا کتبی به مردم خراسان می رسید دانسته و یا ندانسته دانش مردمی ،‌‏تصور از دنیا و آخرت، اخلاق و رفتار احساسات وعواطف ملی ، جهان بینی و در یک سخن خاطره جمعی آنان را می ساخت و می پرورد. آنچه به `فردوسی` رسید، نه صرفا اندیشه های زروانی و مهری بود، نه آموزش های زردشتی و مزدینی و جز این، بلکه از سویی آمیزه سازگار و گاه ناساز، همه آنها یعنی خاطره جمعی ناپیدا بوده و از سوی دیگر عقاید دینی و فرهنگ و ادب رسمی و مرسوم زمان.
`مسکوب در ادامه آورده است : از همین رو در این جستار کوشیده ام تا کتاب در جایگاه تاریخی خود نهاده و مطالعه شود. برای فهم و دریافتن `شاهنامه` کاویدن و شناختن تاریخ، البته کافی نیست. زیرا این کتاب بیش از تاریخ اثری شاعرانه است و کار شعر گردآوری دانش گذشتگان نیست، برگذشتن از بینش و دانش ،‌‏اعتلای خودآگاه، و ناخودآگاه، اهل زمانه و آفرینش دید و دریافتی دیگر است.
خاطره جمعی از جمله در جامه سنتی پیدا و ناپیدا در نسل ها پیاپی روان است تا روزی به خاک پربرکتی رسد و درختی تناور و سایه افکن برویاند و یا در شوره زاری سرابی ما را به خود رها کند. سنت در صورتی پویا و زنده است که بتواند از خود درگذرد و خود را پشت سرگذارد مانند رابطه رودخانه با سرچشمه که اگر جریان نیابد، مانداب است. سنت مرده یا تکرار سوگواری برجنازه رفته و یا تکرار بی اختیار نابخود آیین های گذشته است.
وی در ادامه آورده است: کار نقد ادبی از جمله پرداختن به این نادانسته ها ، کشف نادانی است و `ارمغان مور` جد و جهی در این میدان به قدرت همت پرمدعا و دانش ناچیز نویسنده است. در این جستار برای توضیح پس زمینه اندیشه یا موضوعی جابه جا و هر بار به مناسبتی به اسطوره های زروانی و مزدیسنی ، اوستای ممکن و متاخر و ادب دوره ساسانی و یا باورهای اسلامی روزگار `فردوسی` روی آورده شده است. اما دراینجا غرض بررسی علمی دانسته های فرهنگی و درون ذهنی یا داده های واقعی و برون ذهنی نیست، تلاشی برای رسیدن به دریافتی دیگر از جهان بینی `شاهنامه` از داستانی با روایتی گفتاری و جست وجو به امید دستیابی به حقیقی از نو است. اما حقیقت وابسته و دربند واقعیت زمان و مکان است. هیچ حقیقت خدشه ناپذیر و فارغ از زمان و مکان وجود ندارد، هنر نیز مانند حقیقت در نسبت با زمان و مکان دریافتی را به سبب همین نسبیت فرا تاریخی است. آثار ماندنی از زمان خود در می گذرند و به نسبت هر دوره تاریخی ، معنی تازه ای یا بند. اما از زمان فرا نمی گذرند. زیرا اولا خود محصول زمان هستند و ثانیا همین که گفتیم به نسبت هر دور ه تاریخی آنها را در زمان وضع کرده ایم. هدف این جستار بیشتر آن است که ببینیم امروز در همین زمان و مکان که درآنیم، از `شاهنامه` چه می توان دریافت. `ارمغان مور` با برخورداری از دانسته های امروزی بیشتر جویای نادانسته های آن روزی و نگاه به ناخودآگاه شاعر است و گمان دارد که از این دیدگاه می توان به عرصه های تازه ای از هستی شعر و شاعر نظر افکند.