سعدی، مصلح الدین

زندگینامه سعدی شیرازی

سعدی شیرازی (Saadi Shirazi) با نام کامل ابومحمّد مُشرف‌الدین مُصلِح بن عبدالله بن مشرّف در سال 606 هجری قمری دیده به جهان گشود. او را همچنین با نام‌هایی چون «شیخ اجل»، «استاد سخن» و «پادشاه سخن» می‌شناسند.

دوران کودکی سعدی شیرازی

سعدی شیرازی سال‌های ابتدایی کودکی خود را زیر نظر پدرش و تحت تعلیم او گذراند، پدری که به دربار اتابک فارس رفت و آمد داشت و به فعالیت در حوزه‌ی علوم دینی می‌پرداخت، و البته، سعدی از دوران یادگیری از او به‌نیکی یاد می‌کند. هر چند این دوران خوش برای او کوتاه بود و سعدی در دوازده‌سالگی به سوگ پدر نشست.

پس از این دوران، پدربزرگ مادری سعدی شیرازی یعنی مسعود بن مصلح فارسی، پدر قطب‌الدین شیرازی، سرپرستی او را عهده‌دار شد و سعدی دوران کودکی و نوجوانی خود را در شیراز با فراگیری مقدمات علوم دینی و شرعی گذراند.

سفر سعدی شیرازی به بغداد

بنابر روایات، در حدود سال 620 هجری قمری و در پی حمله‌ی غیاث‌الدین پسر سلطان محمد خوارزمشاه به شیراز، سعدی شیرازی برای تکمیل تحصیلات به بغداد رفت و در نظامیه‌ی بغداد به کسب علوم و معارف گوناگون مشغول شد.

تحصیل در نظامیه‌ی بغداد، سوای آموزه‌های علمی و معرفتی برای او، فرصت آشنایی با نظرات بزرگانی چون شهاب‌الدین سهروردی و امام محمد غزالی و همچنین آشنایی بیشتر با عرفان و تصوف را در پی داشت.

پس از پایان تحصیلات، مصلح‌الدین سعدی شیرازی شغل واعظی را پیشه کرد و برای خطابه و ارشاد مردم، سفرهای دورودرازی را آغاز کرد، سفرهایی از شهرهای مختلف سرزمین شام گرفته تا آسیای صغیر.

بازگشت سعدی شیرازی به شیراز و نگارش بوستان و گلستان

پس از 35 سال سفر و دوری از زادگاهش، یعنی شیراز، سعدی شیرازی در حالی که عشق به زادگاهش را در سینه داشت، در سال 655 به شیراز بازگشت و توانست به درگاه حاکم فارس رفت و آمد پیدا کند.

در همین دوران و آرام گرفتن پس از سفر بود که سعدی شیرازی ابتدا کتاب «بوستان» را در سال 655 قمری و پس از یک سال، «گلستان» را نوشت.

بر سر تاریخ مرگ سعدی شیرازی اختلافاتی وجود دارد و زمان مرگ او را در منابع متعدد بین سال‌های 690 تا 695 هجری قمری ذکر کرده‌اند. اگرچه اکثر منابع بر تاریخ 690 هجری قمری اتفاق نظر دارند. پیکر او در حومه‌ی آن زمان شهر شیراز و در همان خانقاهی که در آن اقامت داشت به خاک سپرده شد. آرامگاه سعدی امروز در شهر شیراز قرار دارد و هر ساله پذیرای جمع بزرگی از عاشقان شعر و ادب فارسی است.

بهترین آثار سعدی شیرازی

همان‌طور که پیش از این اشاره شد، همه‌ی آثار سعدی شیرازی، چه نظم و چه نثر فارسی، در کتاب کلیات سعدی گردآوری شده‌اند. از بین آثاری که در این کتاب آمده‌اند، گلستان به نظم و نثر مسجع و بوستان به نظم تألیف شده‌ است. موضوع کتاب‌های بوستان و گلستان سعدی آموزه‌های اخلاقی است هرچند در میان سروده‌های او غزلیات عاشقانه و عارفانه نیز به چشم می‌خورند. در میان مخاطبان فارسی‌زبان نیز کتاب‌های بوستان و گلستان سعدی به عنوان بهترین آثار سعدی شیرازی شناخته می‌شوند و با استقبال بالایی مواجه‌اند.

از دیگر آثار سعدی شیرازی که در کتاب کلیات او آمده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قصاید
• رباعیات و مفردات
• مجالس پنجگانه
• نصیحه‌الملوک
• ملمعات و مثلثات
• صاحبیه

سبک نگارش و دیدگاه‌های سعدی شیرازی

سادگی در اشعار سعدی شیرازی

باید بدانیم که سعدی شیرازی در زمانه‌ای زندگی می‌کرد که اغلب شاعران و سخنوران به استفاده از انواع آرایه‌های ادبی و پیچیدگی‌های زبانی روی آورده بودند. درست در همین دوره‌ی زمانی، سعدی شیرازی سادگی را برای زبان اشعارش انتخاب کرد، سادگی‌ای که می‌توانیم نمونه‌های آن را در اشعار رودکی و ابوالقاسم فردوسی ببینیم.

همین سادگی در عین پیچیدگی یکی از نقاط تمایز آثار اوست. سعدی شیرازی از تخیلی پیچیده بهره می‌برد و این پیچیدگی را با ساده‌ترین زبان در اختیار مخاطب قرار می‌داد.

به همین دلیل است که در نگاه اول ممکن است نگارش آثاری مانند آثار او ساده به‌نظر برسد اما در عمل تقلید از او یا پدید‌آوردن اثری مشابه تقریباً غیرممکن است.

طنز در اشعار سعدی شیرازی

از دیگر نکاتی که آثار سعدی شیرازی را منحصربه‌فرد می‌کند توجه او به روح زمانه و شناخت او از جامعه است. شناختی که شاید در پی سال‌های طولانی سفرهایش به آن دست پیدا کرده بود. به همین دلیل است که در آثار او طنزی را می‌یابیم که به دل می‌نشیند. انگار که سعدی به‌خوبی می‌دانسته برای گفت‌وگوی بی‌واسطه با مخاطب و رساندن مفاهیم عمیق به ذهن او، گاهی طنزپردازی و شوخ‌طبعی لازم است. البته باید به این نکته اشاره کرد که طنز اشعار سعدی شیرازی اغلب طنزی اجتماعی‌ است که در پوسته‌ی شیرین و طنزگونه‌ی خود به درسی بزرگ و مفهومی عمیق اشاره می‌کند. به عنوان مثال در کتاب کلیات سعدی، باب دوم می‌خوانیم:

«پادشاهی پارسایی را گفت: هیچت از ما یاد می آید؟ گفت: بلی، وقتی خدا را فراموش می کنم.»

ایجاز در اشعار سعدی شیرازی

ویژگی دیگری که در آثار سعدی شیرازی به چشم می‌خورد ایجاز است. ایجاز یعنی خلاصه‌گویی و اینکه شاعر بتواند معانی بسیار را در لفظ کم بیان کند و سعدی شیرازی در این مورد هم استادی تواناست. این ایجاز را می‌توانیم در گلستان و بوستان سعدی در حد اعلا ببینیم، همان‌طور که در حکایات مختلف، سعدی به جای بیان مقدماتی طولانی، مستقیماً به سراغ اصل مطلب می‌رود و منظور خود را به صورت مستقیم و بدون آلایش بیان می‌کند.

سعدی شیرازی از نگاه دیگران

اشعار و آثار سعدی شیرازی، تمام جهان را تحت تأثیر قرار داده‌اند. تا جایی که سعدی شیرازی به روایتی نخستین شاعر ایرانی ا‌ست که آثارش به یکی از زبان‌های اروپایی ترجمه شده است.

ترجمه‌ی کتاب‌های سعدی شیرازی به زبان‌های اروپایی زمینه را برای نفوذ ادبیات و جهان‌بینی او به جهان غرب مهیا کرد. این جهان‌بینی را می‌توانیم در جغرافیاهای مختلف و در سرتاسر جهان ببینیم. از ژان دو لا فونتن، حکایت‌نویس فرانسوی، که در خلق آثار خود به صورت مستقیم به گلستان سعدی توجه داشته است، تا یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر بلندآوازه‌ی آلمانی، که سعدی را به‌خوبی می‌شناخته و در خلق آثار خود از بوستان و گلستان سعدی شیرازی اقتباس کرده است.

در دنیای امروز، آثار سعدی شیرازی علاوه بر شیرینی و جذابیت ذاتی‌ای که دارند، راه را برای خلق و بازآفرینی آثار متنوعی در سرتاسر جهان هموار کرده‌اند. تأثیر آثار سعدی در موسیقی، تئاتر، ادبیات کودک و نوجوان، و همچنین در گسترش رویکردی نوین به ادبیات بی‌مانند است.

سعدی شیرازی در میان ایرانیان

یکم اردیبهشت ماه روز بزرگداشت سعدی شیرازی و یادآور زحمات او برای زبان و ادبیات فارسی است. سعدی، چه در دوران زندگی و چه پس از مرگ، تأثیر شگرفی بر زبان و ادبیات فارسی گذاشته است. برای اثبات این ادعا همین بس که امروز با گذشت سالیان سال، همچنان تکه‌های بسیاری از اشعار و حکایات او وِرد زبان ماست و آموزه‌های سعدی حتی راهشان را به ضرب‌المثل‌های فارسی باز کرده‌اند.

ضرب‌المثل‌هایی مانند:

• مشک آن است که خود ببوید نه آنکه عطار بگوید.
• ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری.
• تا مرد سخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد.
• آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است.
• امیدوار بود آدمی به خیر کسان، مرا به خیر تو امید نیست، شر مرسان.

هم شعر و هم نثر سعدی، در طول تاریخ به عنوان یکی از منابع آموزش زبان فارسی استفاده شده است. برای مثال از کتاب گلستان سالیان سال به عنوان منبع آموزشی در مکتب‌خانه‌ها و مدارس استفاده می‌شد.

علاوه بر تأثیر آثار سعدی شیرازی بر جهان‌بینی مردم کوچه و بازار، تأثیر او بر شاعران هم‌نسل و پس از او هم انکارناپذیر است. تا جایی که حتی حافظ عروض خود را بر پایه‌ی اشعار سعدی گذاشته است و تعدادی از غزلیات خود را با وزن و قافیه‌ی غزلیات سعدی سروده است.

این مسئله در کنار تضمین‌ها، اقتباس‌ها و استقبال‌هایی که حافظ در اشعار خود از سعدی شیرازی کرده‌، قابل توجه است. حتی در میان اشعار حافظ، به مصرع یا ابیاتی برمی‌خوریم که آن‌ها را مستقیماً از اشعار سعدی شیرازی نقل‌قول کرده است. به عنوان مثال:

غزلیات حافظ، غزل شماره‌ی 70
سر پیوند تو تنها نه دل حافظ راست / کیست آن کش سر پیوند تو در خاطر نیست

دیوان اشعار سعدی، غزلیات، غزل شماره‌ی 115
کیست آن کش سر پیوند تو در خاطر نیست / یا نظر با تو ندارد مگرش ناظر نیست

(برگرفته از سایت کتابراه)