آقایی، فرخنده Archives

فرخنده آقایی در بهمن ۱۳۳۵ درمحله خانی آباد تهران به دنیا آمد. دوران کودکی او بیشتر در محله هفت چنار و خیابان حسام السلطنه سپری شد و دردوران نوجوانی به همراه خانواده به خیابان نواب،کوی رویا روبروی کاخ جوانان عزیمت کرد. آقایی دوران دبستانش را در مدرسه طایر در هفت چنار گذراند، دوران دبیرستانش بیشتر در مدرسه واحد سپری شد و سرانجام دیپلمش را از دبیرستان شهرزاد در خیابان کمالی در رشته تجربی دریافت کرد.او گرچه از همان دوران کودکی کم وبیش به مطالعه کتاب های گوناگون علاقه داشت،اما شاید بتوان گفت که نخستین کتابی که تاثیر خیلی جدیتری بر اندیشه و ذهنیت او گذاشت،رمان “تصویر دوریان گری”اثر معروف اسکار وایلد نویسنده شهیر قرن نوزدهم ایرلند بود؛ داستان همان مرد جوان و زیبایی که تنها هدف و آرزویش، زیبا ماندن و لذت جویی ابدی بود.فرخنده آقایی خود در این باره می گوید: تصویر دوریان گری،نام اولین کتابی بود که به قیمت دو تومان با کاغذ کاهی و در قطع جیبی و جلد رنگی مقوایی الوان خریدم.کتاب را مدتها پشت ویترین کتابفروشی خیابان ابن سینا می دیدم.سال اول دبیرستان بودم و به دبیرستان واحد می رفتم.نمی دانم،چرا کتاب را خریدم.هیچ شناختی از محتوای آن نداشتم،شاید روی جلدش برایم جالب بود و یا نام دوریان گری که آن دوران،گمان داشتم نام زنی باشد و تصویر یک زن می توانست سوژه مناسبی برای یک کتاب داستان باشد…اما بهرحال دوریان گری، نه داستان یک زن بود و نه داستان یک مرد بی وفا.هرآنچه بود نمی خواهم دیگر دوباره بخوانمش.دلم نمی خواهد به خاطره در ابهام مانده ذهنی خود تجسم بدهم و آن را بهم بریزم.اتفاقی که هربار با نزدیک شدن به خاطرات کودکی و نوجوانی،به ناگزیر رخ می دهد. (برگرفته از نوشتار فرخنده آقایی درپاسخ به اقتراح ماهنامه ادبیات و فلسفه شماره ۱۷)

اما فرخنده آقایی برای ادامه تحصیلات خود، رشته مدیریت اداریرا برگزید و درسال ۱۳۵۳ به دانشگاه فرح پهلوی سابق یا الزهرای فعلی وارد شد. دانشگاهی که به صورت اختصاصی برای زنان تاسیس شده بود. البته مسلم است که وی نیز همانند بیشتر هم نسلان خویش و دانشجویان نسلهای بعدی،رشته ایدهآل خود را انتخاب نکرده بود.چرا که در جوامعی مانند ما،اکثر انتخابهای زندگی در محدوده ارزش های اجتماعی و در چارچوب مسیری است که قبلا توسط خانواده و عرف تعیین شده است.آقایی خود بر این اعتقاد است که عنصر تصادف همواره نقشی تعیین کننده درزندگی او و دیگران ایفا کرده است.وی در این رابطه می گوید: اکنون که به گذشته خود می نگرم،می توانم بگویم که بیشتر اتفاق های زندگی ام از انتخاب رشته در دبیرستان و دانشگاه گرفته،تا شغلی که داشتم و حتی نویسنده شدنم،بیش از آنکه معلول انتخاب طبیعی خودم باشد برآمده از تصادفات زندگی ام بوده است (از گفت و گوی اختصاصی نگارندگان با فرخنده آقایی).وی در جایی دیگری همچنین در پاسخ به سوالی مبنی بر این که چه گونه نویسنده شدید،مثال نغزی میزند: همین چند وقت پیش،موقع برگشتن به خانه،مرد مسافری از راننده اتوبوس که جوان لاغر اندام و ریز نقشی بود،پرسید:چطور راننده اتوبوس شدی؟راننده گفت: وقتی دبستان می رفتم،پدرم وعده می داد اگر نمره خوب بیاوری،برایت دوچرخه می خرم.اما نخرید.بعد هم که رفتم دبیرستان،پدرم می گفت اگر نمره خوب بیاوری،برایت موتور می خرم.اما نخرید.بعد ها می گفت هر وقت دیپلم بگیری،برایت ماشین می خرم.اما این بار من به حرفش گوش نکردم،دیپلم نگرفتم و رفتم دنبال کار؛وقتی هم پول خوبی جمع کردم،اولین چیزی که خریدم،همین اتوبوس بود.حالا این حکایت نویسنده شدن ماست و آرزوهای بی فرجام (برگرفته از کتاب یک عکس یادگاری با فرخنده آقایی به کوشش مهدی کریمی صفحه ۱۹ و۲۰).

اما دانشگاه فرح پهلوی یک حسن بزرگ برای دانشجویان آن زمان واز جمله آقایی داشت و آن هم مجهز بودن آن به کتابخانه ای وسیع واتاق موسیقی کلاسیک بود.و همین امر باعث می شد که دانشجویان علاقمند به آموختن مطالب غیردرسی هم بتوانند در ساعات فراغت خود از منابع موجود درآنجا استفاده کنند.او به سیاق بیشتر دانشجویان علاقهمند به حوزه های ادبیات و فرهنگ در آن روزگار به صورت روشمند و تخصصی مطالعه نمی کرد.چون در آن زمان هنوز منابع فارسی به اندازه کافی درباره موضوعات مختلف وجود نداشت اما جو مسلط زمانه به گونه ای بود که دانشجویان علاقهمند را به سمت همه چیز دانی و خصلت بحرالعلومی ترغیب می کرد.این رویه تا سالهای پایانی دهه ۶۰ شمسی در ایران کم و بیش مسلط بود.

آقایی تحصیلات خود را در رشته مدیریت اداری درست در اوایل وقوع انقلاب اسلامی به پایان رسانید و پس از آن ابتدا به مدت دو ترم،در رشته برنامهریزی شهری تحصیلات خود را ادامه داد و پس از آن به دلیل وقوع انقلاب فرهنگی،به اجبار وقفه ای درادامه تحصیلات وی همچون دیگر هم دوره ای هایش رخ داد.اما پس از بازگشایی مجدد دانشگاه،وی تحصیلات خود را در رشته جامعه شناسی ادامه داد.علت اصلی این تغییر رشته بخاطر تغییر و تحولاتی بود که در رشته های مختلف دانشگاهی ایجاد شد و متعاقب آن،از جمله رشته برنامه ریزی شهری در زیر مجموعه رشته جامعه شناسی قرار گرفت.بهر حال همچنان که گفته شد نه جامعه شناسی و نه مدیریت اداری هیچکدام رشته مورد علاقه فرخنده آقایی نبودند اما شکی نیست که رویکرد جامعهشناختی و مطالعات میدانی مرتبط با این رشته تاثیر قاطع و عمیقی بر نگاه زیباییشناسانه او در ادبیات داستانی بر جای گذاشت و میتوان گفت که غالب بودن رویکرد جامعه شناسانه در زمره وجوه اصلی تمایز او با دیگر داستان نویسان هم دوره خویش است.او ازمیان واحد های مرتبط با این رشته،بیش از همه به واحد مردم شناسی علاقه داشت؛ درسی که محمود روحالامینی آن را تدریس می کرد.اما پایان نامه آقایی درباره مشارکت مردمی در اموراجتماعی بود و مشوق اصلی وی در نگارش این رساله خانم دکترخلعتبری از همکاران وی در بانک مرکزی بود. وی از جمله فعالان عرصه اجتماعی در زمینه تاسیس مراکز گسترش حمایت از افراد بیکار محسوب می شد.گفتنی است که استاد راهنمای پایان نامه تحصیلی فرخنده آقایی،دکتر غلامعباس توسلی بود.اما آقایی مدتی قبل از ادامه تحصیل در رشته جامعه شناسی، در کلاسهای فیلمسازی مجتمع فرهنگ و هنر زیر نظر حسن جلایر شرکت کرد.هدف اصلی تاسیس این مجتمع تربیت هنرجویان متخصص و در عین حال متعهد در عرصه فیلمسازی بود که حوالی خیابان ولیعصر،روبروی پارک ملت(در محلی که پیش از آن ویلای مینو زاهدی بود) قرار داشت و گفته میشود که نیمی از بودجه آن توسط سازمان صدا و سیما تامین می شد،با مدرسانی چون: صفدر تقی زاده،نادر ابراهیمی،بزرگمهررفیعا،ناصر تقوایی،ضابطی جهرمی و… البته آقایی پیش از ورود به این کلاسها،بخاطر علاقه ای که به حوزه سینما و تئاتر داشت،در کلاس های فوق برنامه بازیگری تئاتر نیز که در دانشگاه فرح پهلوی زیر نظر عزت الله انتظامی برگزار میشد، شرکت کرده بود و در دو نمایش هم بازی کرد و از دیگر فعالیتها میتوان به شرکت در کلاسهای فیلمبرداری سهیل سوزنی نیز اشاره کرد. البته آقایی در نهایت بنا به دلایل گوناگون،به عرصه سینما وارد نشد و اشتغال در بانک را به عنوان فعالیت اصلی خود برگزید.اما اولین تجربیات داستان نویسی خود را همزمان با شرکت درهمین کلاسهای مجتمع فرهنگ و هنر و زیر نظر صفدر تقی زاده آغاز کرد.آقایی همواره خود را مدیون استاد تقی زاده می داند و روش تدریس او را درزمینه داستان نویسی وفیلمنامه نویسی بسیار مفید تلقی می کند.شایان ذکر است که از میان هنرجویان شاخص دیگری که در کلاس های این مجتمع شرکت میکردند،می توان به افرادی چون:جعفر پناهی،انسیه شاه حسینی و زهره حاتمی نیز اشاره کرد.آقایی نخستین داستان های کوتاه خود را تحت عنوان های “راز کوچک” و “چرا ساکت بمانم” حوالی سال های ۶۰-۶۱ به رشته نگارش درآورد که با نوشتن آنها بسیار مورد تشویق صفدر تقیزاده قرار گرفت. همین تشویق ها، او را مصمم کرد که برای چاپ رسمی این داستان ها اقدام کند.در مجموعه ای تحت عنوان راز کوچک که قرار بود در سال ۱۳۶۲ توسط انتشارات ابتکار به مدیریت شادروان ابراهیم زال زاده به چاپ برسد.اما با توجه به سوژه اصلی این داستانها که تاثیرات جنگ در اجتماع را مورد بررسی قرار می داد،امکان دریافت مجوز میسر نشد و در نهایت این مجموعه داستان سالها بعد با تغییراتی توسط انتشارات معین سال ۱۳۷۲ منتشر شد.دو داستان “راز کوچک” و “چرا ساکت بمانم”،هنوز هم در زمره بهترین داستان های کوتاه فرخنده آقایی محسوب می شوند.به خصوص فضای داستانی متفاوت “چرا ساکت بمانم”که در آن، یکی از حرفه ای ترین شخصیت پردازی های یک مرد عامی ایرانی از دریچه ذهن یک نویسنده زن این جامعه به تصویر کشیده شده است.این داستان کوتاه بحران عاطفی زن وشوهری را روایت میکند که فرزندشان در نوجوانی به جبهه رفته و همین امر باعث می شود که فاصله میان آنها دو چندان شود. به خصوص با توجه به اینکه مرد عامی داستان از روز نخست تمایل داشت که با خواهر کوچکتر همسر خود ازدواج کند و مرد در این زمینه،خانواده همسر خود بخصوص برادر او را مقصر می دانست و از این هم ناراحت بود که در حالی که پسرش در جبهه به سر می برد،برادر زاده همسرش را به پاریس فرستاده اند.همه این ها به اضافه ناکامی های شغلی و روانی مرد باعث می شود که در پایان داستان بر سر برادرزنش فریاد بکشد که تو از اول به من دروغ گفتی و خواهر قد کوتاهت را به من تحمیل کردی و اکنون هم پسرت را به پاریس فرستادی. داستان “راز کوچک” هم از داستان های مورد علاقه هوشنگ گلشیری بشمار میرفت و به زعم او، این داستان تا اندازه ای فضاهای داستانی آثار هاینریش بل را به ذهن متبادر می ساخت. آقایی پس از ناکامی در چاپ مجموعه داستان راز کوچک در اوایل دهه ۶۰ خورشیدی،در سال ۱۳۶۶ اولین مجموعه داستان رسمی خود را به نام تپه های سبز منتشر کرد که در این مجموعه از جمله تحت تاثیر فضای مسلط ادبی آن دوران دو داستان «ییلاق» و «تپه های سبز» را با نگاهی به سبک رئالیسم جادویی به رشته نگارش درآورد.اما زمینه اولیه شهرت فرخنده آقایی با انتشار مجموعه داستان راز کوچک در سال ۱۳۷۲ فراهم شد که بخاطر همین اثر وی موفق شد که جایزه بهترین مجموعه داستان کوتاه را در نخستین جشنواره جایزه گردون در سال۱۳۷۳ دریافت کند.شایان ذکر است که محمدعلی سپانلو،صفدر تقی زاده،لیلی گلستان و هوشنگ حسامی داوران بخش داستان این جشنواره بودند و ازمیان کاندیداهای دیگراین جشنواره در بخش داستان کوتاه، میتوان به آثاری چون:هفت داستان(رضا قیصریه)،باغ اناری(محمد شریفی)،حضور آبی مینا(ناهید طباطبایی)،دلاویزتر از سبز(علی موذنی) و مجموعه داستان جمشید خانیان اشاره کرد.

از دیگر آثار داستانی فرخنده آقایی از آن زمان تاکنون می توان به: مجموعه داستان یک زن یک عشق(انتشارات نیلوفر-۱۳۷۶)،رمان جنسیت گمشده(نشر البرز-۱۳۷۹)،مجموعه داستان گربههای گچی(نشر قصه-۱۳۸۲)،رمان از شیطان آموخت و سوزاند(۱۳۸۴)، مجموعه داستان زنی با زنبیل(۱۳۹۴) و رمان با عزیز جان در عزیزیه(۱۳۹۵) اشاره کرد.البته در ابتدای سال ۱۳۹۴ کتاب متفاوت دیگری از او در عرصه تاریخ شفاهی سینمای ایران توسط نشر ققنوس منتشر شد به نام:«سه نفر بودیم» حاوی گفت و گوهای مفصل وی با محمد متوسلانی کارگردان و بازیگر سینما و منصور سپهرنیا بازیگر که در نوع خود کتاب مهمی در شناخت بخش های کمتر شناخته شده سینمای قبل و بعد از انقلاب به حساب می آید.در مجموع گرچه برخی از داستان های کوتاه فرخنده آقایی (بخصوص چند داستان از مجموعه گربههای گچی مانند آناناس،گربه های گچی و پردیس) به دلیل سوژه متفاوت و رویکرد خلاقانه نویسنده در پرداخت آنها بسیار قابل تامل هستند،اما دو رمان “جنسیت گمشده” و “از شیطان آموخت و سوزاند” داستانهایی هستند که قوت اصلی نویسندگی او را بهتر نشان می دهند، جنسیت گمشده که برای نخستین بار در سال ۱۳۷۹ به بازار کتاب عرضه شد،بدون تردید نخستین اثر داستانی ایرانی است که درباره پدیده ترانسکچوالیسم(تغییر جنسیت) نوشته شده است و با زاویه دید اول شخص روایت می شود و در آن راوی که پسر جوانی است به ماجرای تغییر جنسیت خود و مسایل پس از آن اشاره میکند.از فصل دوم این رمان تا به آخر،راوی داستان را در هند می بینیم که به واسطه برخی تداعیها به شرح گذشته خود می پردازد و از جمله به دوستی اش با پسری به نام احمد اشاره می کند.احمد تا به آخر نسبت به آینده رابطه خودش با راوی تردید دارد و سرانجام هم به ازدواج با او تن نمی دهد.بخش دیگری از این رمان هم به فضاهای شبه مقدس هند از جمله رهبران معنوی ای که مردم از روی استیصال از نقاط مختلف جهان( از جمله ایران) برای دیدن آنها و رفع مشکلاتشان به آنها رجوع می کنند،اختصاص دارد و در کل نویسنده با استناد به تحقیقاتی که در زمینه علوم اجتماعی،پزشکی و مصاحبه هایی که با برخی افراد مرتبط با این موضوع انجام داده است،موفق شده که اثری جذاب و تا اندازه ای مستند در عرصه داستان نویسی پس از انقلاب خلق نماید.اما در رمان “از شیطان آموخت و سوزاند” بعنوان مهمترین کار فرخنده آقایی در عرصه داستان نویسی،بخشی از زندگی زنی ارمنی به نام ولگا حکایت می شود.زنی که به دلیل اقلیت بودن و بیخانمانی مورد آزار جسمی و روانی افراد مختلف جامعه قرار می گیرد اما فعالانه با تمامی مشکلات پیش رویش مبارزه می کند.فرم نگارش این داستان بر اساس نوشتن یادداشت هایروزانه از جانب راوی است. و در خلال این داستان نه تنها با فضاهای مختلف شهر تهران از زاویه دید راوی آشنا می شویم،بلکه بخاطر برخی جزیینگریهای راوی حتی قیمت برخی کالاهای مشخص در برهه زمانی خاص و برخی برنامه های مشخص فرهنگسرایی مانند اندیشه در تاریخی معین،برای مخاطبان مرور می شود و در واقع نویسنده این اثر موفق شده است که با استفاده از تحصیلات حرفهای خود در رشته جامعه شناسی و تحقیقات میدانی و مصاحبه ۱۵ ساله خود با شخصیت اصلی داستان،رمانی واقعگرایانه با فرمی متفاوت خلق نماید هرچند که خواندن این رمان بخاطر نوع پردازش و شیوه روایتش شاید چندان برای عموم خوانندگان جذاب نباشد.لازم به ذکر است که این رمان در سال ۱۳۸۵ موفق شد که جایزه ویژه بهترین رمان را در هفتمین دوره جشنواره نویسندگان و منتقدان مطبوعات به دبیری احمد غلامی دریافت نماید آن هم در رقابت با آثاری چون:بازی آخر بانو نوشته بلقیس سلیمانی و شطرنج با ماشین قیامت اثر حبیب احمد زاده.

آقایی در آخرین مجموعه داستان منتشر شده اش تحت عنوان “زنی با زنبیل” بار دیگر به درد و رنج زنان در جامعه ایرانی بخصوص زنان طبقات پایین اجتماعی توجه نشان داده است.در مجموع با استناد به گفته های آقایی در مصاحبه های گوناگون می توان گفت که نود در صد داستان های او با تحقیقات مختلف توام بوده است،تحقیقاتی به همراه مصاحبه و مشاهده . بنا براین بیشتر کارهای او به شکل پژوهشی بوده و درونمایه داستان هایش را از دل این پژوهشها جستجو کرده است(رجوع شود به روزنامه جام جم مورخ۸ دی ۱۳۸۸) . همچنین می توان گفت که نمایش رنج های آدم ها بخصوص رنج زنان طبقات مختلف ایرانی حتی در عاشقانه ترین آثار وی نیز بسیار مشهود است و او به عنوان نویسندهای متعهد همواره در صدد بوده که با انتقال درد و رنج زنان ایرانی، زمینه شناخت و همدردی بیشتر با آنها را مهیا سازد(رجوع شود به روزنامه همشهری ۲۱ اردیبهشت ۱۳۸۲).